روایتی از دست‌های خدا در آزادی زندانیان بی‌گناه

گروه قضائی خبرگزاری فارس: یکی از این داستان‌ها، به سال ۱۳۶۹ برمی‌گردد؛ سالی که ستاد مردمی رسیدگی به امور دیه و کمک به زندانیان نیازمند در ایران تأسیس شد. این نهاد مردمی، از دل همت جمعی مردم، بر پایه آموزه‌های دینی و قرآنی شکل گرفت تا به کسانی که در اثر حوادث غیرعمدی به زندان افتاده‌اند، یارشی رساند.

ستاد مردمی دیه، نامی آشناست که هر ایرانی در هر گوشه‌ای از کشور با آن آشناست. این نهاد مردمی بیش از سه دهه است که در راستای حمایت از زندانیان جرائم غیرعمد فعالیت می‌کند و حالا در زمانی که تعداد این زندانیان حدود ۱۹هزار نفر رسیده، نگاه‌ها بیشتر از همیشه به سمت این ستاد دوخته شده است.

ستادی که امروز دیگر مختص یک قشر خاص نیست؛ از سلبریتی‌ها و بلاگرهای اینستاگرامی گرفته تا فوتبالیست‌ها، هنرمندان، دانش‌آموزان و حتی کسانی که خود درگیر غم از دست دادن عزیزی هستند، همه به این نهاد امید بسته‌اند.

این روزها، بسیاری از خانواده‌ها به جای هزینه کردن برای مراسم عزاداری و خرید دسته‌گل‌ها و تاج گل‌ها، این هزینه‌ها را برای آزادی زندانیان اختصاص می‌دهند تا فردی را به آغوش خانواده بازگردانند. در این راستا، گفت‌وگویی با سید اسدالله جولایی، رئیس هیئت امنا، و علی شمس مدیرعامل ستاد دیه کشور، داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

فارس: با توجه به اینکه ستاد دیه نقش مهمی در اصلاح و اجرای قانون بیمه شخص ثالث داشته و این قانون عملاً باعث حذف زندان برای رانندگان مقصر در حوادث غیرعمد شده است، لطفاً توضیح دهید از منظر حقوقی، چه رابطه‌ای میان قانون بیمه اجباری شخص ثالث و مسئولیت کیفری یا مدنی راننده در قبال پرداخت دیه وجود دارد؟ به عبارت دیگر، چگونه اجرای این قانون موجب شده است که «حبس ناشی از ناتوانی در پرداخت دیه» از میان برداشته شود و آیا همچنان خلأ یا چالشی در این حوزه وجود دارد؟

جولایی: «وَما تُقَدِّموا لِأَنفُسِکُم مِن خَیرٍ تَجِدوهُ عِندَ الله» و هر چه از نیکی‌ها برای خود پیش فرستید، آن را نزد خداوند خواهید یافت. (آیه ۱۱۰ سوره بقره). به‌راستی، پاداش حقیقی کار نیک در دستان خداوند است.

ستاد مردمی رسیدگی به امور دیه و کمک به زندانیان نیازمند یا همان ستاد دیه کشور، نهادی کاملاً مردمی، استوار و خادم مردم است. در جمهوری اسلامی ایران، به لطف الهی، کارهای بزرگ و ارزشمندی انجام شده است و یکی از بزرگ‌ترین هدایایی که نظام جمهوری اسلامی به مردم تقدیم کرده، تشکیل ستاد مردمی رسیدگی به امور دیه و کمک به زندانیان نیازمند است.

پیش از این، چنین ستادی وجود نداشت و امروز این نهاد مردمی را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای کشور برای ملت عزیز ایران اسلامی دانست. همچنین، تلاش برای اصلاح و اجرای قانون اجباری بیمه شخص ثالث، از نتایج ارزشمند فعالیت‌های این ستاد به شمار می‌رود.

این مسئله را ابتدا باید مسئولان بدانند و سپس مردم؛ حرکتی که نه پیش از انقلاب انجام شده بود و نه پس از آن، و این اقدام جز حاصل نیت والای عبد صالح خدا، شهید سید اسدالله لاجوردی، رئیس وقت سازمان زندان‌ها نبود.

در سال ۱۳۶۹، ایشان این پیشنهاد را مطرح کردند و فرمودند: «چند نفر در این بند هستند که گناهی نکرده‌اند.» عرض کردم: «پس حاج‌آقا چرا در زندان هستند؟» ایشان پاسخ دادند: «ندارند؛ پول ندارند.» بدین ترتیب، ستاد دیه حرکت خود را برای اصلاح قانون بیمه شخص ثالث و اجرای آن آغاز کرد.

در سه دوره مجلس (هفتم، هشتم و نهم) ستاد دیه در حدود ۱۰۰ جلسه در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی تشکیل داد، حضور فعال داشت. سرانجام در بیستم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۵، این هدیه بزرگ الهی توسط ستاد مردمی دیه با همکاری نمایندگان محترم، اعضاء کمیسیون اقتصادی و شرکت‌های بیمه ملت ایران تقدیم شد.

امروز آن موتورسوار، راننده وانت، تریلی و سایر رانندگان می‌توانند به خود ببالند که دیگر راننده زندانی در کشور وجود ندارد. این، بزرگ‌ترین هدیه‌ای است که به ملت ایران داده شده است؛ چرا که تقریباً همه مردم دارای وسیله نقلیه هستند، از موتورسیکلت تا اتوبوس و تریلی، سواری شاسی‌بلند، وانت و ... این دستاورد بزرگ، به برکت نیت الهی شهید لاجوردی (رحمة‌الله علیه) و تلاش ستاد دیه تحقق یافته است.

روزی که ستاد دیه فعالیت خود را در سال ۱۳۶۹ آغاز کرد، مبلغ دیه هنوز از سوی حکومت تعیین نشده بود. در آن زمان، ما می‌توانستیم با پرداخت حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان رضایت اولیای دم را جلب کنیم و تعداد پرونده‌ها نیز اندک بود. اما به مرور زمان، با افزایش جمعیت، افزایش تعداد خودروها و به تبع آن افزایش تصادفات، مبلغ دیه از سوی حکومت تعیین شد. به دستور ولی امر مسلمین جهان، آیت‌الله العظمی خمینی (ره) و در ادامه امام خامنه‌ای مدظله‌العالی تعیین رسمی میزان دیه در کشور آغاز شد.

اگر به آن دوران بازگردیم، در سال ۱۳۶۹ مبلغ دیه حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان بود، اما امروز، در سال جاری، میزان دیه در هشت ماه عادی سال یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان و در چهار ماه حرام دو میلیارد و ۱۳۳ میلیون تومان تعیین شده است.

بی‌تردید، اگر برکت الهی ستاد مردمی دیه وجود نداشت، امروز هیچ‌کس نمی‌توانست بار سنگین پرداخت چنین مبالغی را به دوش بکشد. در آن صورت، حدود ۵۰۰ هزار راننده در زندان به سر می‌بردند. با توجه به مبلغ کنونی دیه تصور آزادی این تعداد زندانی بدون وجود چنین نهادی ممکن نبود.

در گذشته، محکومانی وجود داشتند که باید پنج دیه کامل پرداخت می‌کردند؛ افرادی که در حوادث رانندگی دچار ضربه مغزی، قطع نخاع، از دست دادن بینایی، نقص عضو در دست یا سایر اعضای بدن شده بودند.

این افراد موظف بودند پنج دیه کامل بپردازند، اما پرداخت چنین مبلغی در توان هیچ‌کس نبود. حتی اگر دولت، مردم و خیرین همگی دست به دست هم می‌دادند، باز هم امکان پرداخت دیه این رانندگان و آزادسازی آنان از زندان فراهم نمی‌شد.

رسالت ستاد دیه، دو بُعد اساسی دارد: پیشگیری و درمان. بخش پیشگیری شامل اصلاح قانون، اجرای صحیح قانون و آموزش عمومی است؛ و بخش درمان، مربوط به آزادسازی زندانیان نیازمند از طریق برگزاری آیین‌های گلریزان و جلب مشارکت‌های مردمی می‌شود.

هر سال، با عنایت ویژه مقام معظم رهبری حفظه‌الله، نخستین چراغ گلریزان کشور روشن می‌شود. معظم‌له امسال نیز ۴ میلیارد تومان به این امر خداپسندانه اختصاص دادند. افزون بر آن، هر دو هفته یک‌بار، مبلغی از محل وجوهات دفتر مقام معظم رهبری به‌صورت خودکار به حساب ستاد دیه واریز می‌شود. این حمایت ارزشمند، جای تقدیر و سپاس فراوان دارد. همچنین از مردم نیک‌اندیش کشور تشکر می‌کنیم که با همراهی و کمک‌های مستمر خود، همواره در کنار ستاد دیه بوده و در این حرکت الهی سهیم هستند.

از آغاز فعالیت ستاد دیه تاکنون، بیش از ۱۸۷ هزار نفر از زندان‌های کشور آزاد شده‌اند؛ افرادی که اگر این ستاد وجود نداشت، معلوم نبود چه سرنوشتی در انتظارشان بود و مردم چگونه می‌توانستند برای رهایی آنان اقدامی انجام دهند. خداوند در قرآن کریم فرموده است: «هر کس نفسی را نجات دهد، گویی همه انسان‌ها را نجات داده است.»

اکنون ستاد دیه با آزادسازی بیش از ۱۸۷ هزار انسان، ثوابی بی‌نهایت را در کارنامه خود دارد. این برکات الهی است که باید هم مردم و هم مسئولان به خوبی از آن آگاه باشند؛ نهادی که روزی از صفر آغاز کرد، امروز به درختی تنومند و شجره طیبه‌ای تبدیل شده که با همکاری مردم، دولت محترم، و در رأس همه با حمایت مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به مسیر خود ادامه می‌دهد.

همچنین نهادهایی چون بنیاد مستضعفان، ستاد اجرایی فرمان امام (ره) و کمیته امداد امام خمینی (ره) نیز در این حرکت الهی سهیم بوده و به سهم خود در حمایت از زندانیان نیازمند محکوم در جرایم غیرعمد نقش‌آفرینی می‌کنند.

فارس: چه مکانیزم‌هایی برای بررسی و تشخیص جرائم غیرعمد و عمدی در ستاد دیه و سایر نهادهای مربوطه وجود دارد؟

جولایی: تأکید شهید اسدالله لاجوردی در ابلاغیه مورخ ۱۱ بهمن ۱۳۷۶ بسیار روشن و قابل تأمل بود. ایشان در آن دستور، بر دو موضوع مهم تأکید فرمودند: نخست این‌که باید در مورد زندانیان تحقیق شود تا اگر واقعاً مستحق هستند و جرائم آنان غیرعمدی است، مورد حمایت و کمک ستاد دیه قرار گیرند؛ نه اینکه از مردم پول جمع‌آوری شود و برای آزادی سارقان یا مجرمان جرائم عمدی هزینه شود.

مردم بارها به من تأکید می‌کرده اند که «ما راضی نیستیم از پول مردم برای آزادی مجرمان جرائم عمد استفاده شود.» امروز نیز اگر دستگاه یا نهادی برخلاف این اصل، از مردم کمک مالی دریافت کند و با آن، مجرمان عمدی را آزاد سازد، بی‌تردید در پیشگاه خداوند پاسخگو نخواهد بود. این نکات از جمله توصیه‌های مهم و راهبردی شهید لاجوردی است که همچنان باید مورد توجه جدی مسئولان و دست‌اندرکاران قرار گیرد.

بیش از ۳۵ سال پیش تاکنون، ستاد دیه این خدمت را برای مردم ادامه داده است؛ نعمتی که مردم خودجوش و به‌صورت خودکار به دفاتر ستاد در سراسر کشور مراجعه می‌کنند. دفتر ستادی مرکز و دفاتر استانی در همه استان‌ها فعال‌اند؛ به‌طوری‌که ما سی و دو نمایندگی ستاد در سراسر کشور داریم، شامل ۳۱ استان و یک شهرستان (کاشان) و مردم سراسر کشور منسجمانه در این حرکت حضور دارند.

در ستاد دیه هیچ‌کس نمی‌تواند صرفاً با گفتن «من می‌گویم این‌ را آزاد کنید» یا «من می‌گویم آزاد نکنید» تصمیم‌گیر باشد؛ اساسنامه، شیوه‌نامه، دستورالعمل‌ها، کمیته‌ها، کمیته‌های ویژه، هیئت‌مدیره و هیئت‌امناء همه حاکم بر این فرایندند تا کار به‌صورت درست و اصولی انجام شود. این‌گونه نیست که یک فرد صرفاً به‌واسطهٔ تأکید خود، حکم به اقدام کند.

فارس: شما اشاره کردید که مبنای اقدامات ستاد بر اساس روایات و احادیث است، در این باره بیشتر می فرمایید.

جولایی: بزرگ‌ترین آیه قرآن، آیه ۲۸۲ سوره بقره، یکی از مهم‌ترین آموزه‌های مالی و حقوقی دین مبین اسلام است. این آیه طولانی، یک صفحه کامل را در بر می‌گیرد و توصیه می‌شود مردم و همکاران مجموعه خبرگزاری عزیز فارس، آن را مطالعه و نشر دهند تا آگاهی عمومی افزایش یابد و مردم از برکات آن بهره‌مند شوند.

در این آیه آمده است که اگر دینی، وامی یا چکی داده می‌شود، لازم است آن را به‌صورت مکتوب ثبت کنند و نویسنده سند، با عدالت آن را نگارش کند. هیچ کس نباید از نوشتن سند، حتی به‌عنوان نویسنده، دریغ ورزد. فرد بدهکار نیز باید حق و مبلغ واقعی را به درستی به نویسنده اعلام کند و از خداوند پروا داشته باشد تا حقی از طرفین تضییع نشود.

اگر فرد بدهکار ناتوان یا سفیه باشد، ولی یا سرپرست او باید به عدالت و به‌صورت صحیح سند را املا کند. همچنین، لازم است دو شاهد مرد برای اطمینان از صحت سند گرفته شود و اگر دو مرد یافت نشد، یک مرد و دو زن به عنوان شاهد در نظر گرفته شوند تا در صورت فراموشی یکی، دیگری یادآوری کند.

شاهدان نیز موظف‌اند هنگامی که برای ادای شهادت فراخوانده می‌شوند، از پاسخ به دعوت امتناع نکنند و تا زمان پایان سررسید وام، از نوشتن سند یا پیگیری آن خسته نشوند. این عمل عادلانه‌ترین و مستحکم‌ترین روش برای اقامه حق و جلوگیری از نزاع است.

تنها استثناء این است که اگر معامله‌ای نقدی و دست‌به‌دست انجام شود، ثبت سند الزامی نیست، اما در هر معامله‌ای که به صورت دینی، وام یا تعهد انجام می‌شود، شاهد گرفتن و ثبت آن الزامی است تا به نویسنده و شاهد آسیبی نرسد. هرگونه ضرر رساندن به آن‌ها خروج از اطاعت خداست و لازم است مردم از خداوند پروا کنند، زیرا خداوند احکامش را به بندگان می‌آموزد و دانای هر چیز است.

با رعایت این دستور، مردم می‌دانند چگونه معاملات و تعهدات مالی را به‌صورت درست انجام دهند و از گرفتار شدن در مشکلات قانونی و زندان جلوگیری کنند.

فارس: طلبکاران و دستگاه قضا در آزادی این زندانیان نیز نقش آفرین هستند؟

جولایی: یکی از محورهای مهم فعالیت ستاد مردمی دیه کشور، اخذ گذشت رضایت‌مندانه از شکات است؛ اقدامی که ریشه در فرهنگ قرآنی و آموزه‌های دینی مردم ایران دارد.

مردم ما آموخته‌اند و باور دارند که در سختی‌ها باید دست یکدیگر را گرفت. همان‌گونه که خداوند متعال در آیه ۲۸۰ سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَیْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»، «و اگر بدهکار تنگدست بود، بر شماست که او را تا هنگام توانایی مهلت دهید؛ و اگر از وام خود درگذرید، برای شما بهتر است اگر بدانید.»

در یکی از جلسات ارائه گزارش به محضر مقام معظم رهبری، زمانی که آمار آزادی زندانیان غیرعمد و میزان گذشت‌های مردمی مطرح شد، معظم‌له پرسیدند: «چطور گذشت کردند؟» در پاسخ، این آیه شریفه قرائت کردم. رهبر معظم انقلاب پس از شنیدن آیه، با تحسین فرمودند: «بارک‌الله» و برای همه همکاران ستاد دیه دعا کردند.

مسئولان ستاد تأکید دارند که این نهاد از ابتدای تأسیس خود در ماه مبارک رمضان سال ۱۳۶۹، بر اساس آیات و روایات اسلامی فعالیت کرده و هیچ‌گونه تصمیم شخصی یا سلیقه‌ای در کار نیست.

بر پایه آمارهای رسمی، از آغاز فعالیت ستاد تاکنون بیش از ۱۸۷ هزار زندانی غیرعمد با کمک مردم نیکوکار از بند رهایی یافته‌اند. تنها در هفت‌ماهه نخست سال جاری، ۷ هزار و ۱۷۵ زندانی غیرعمد با مجموع بدهی نزدیک به ۲۱ همت، به برکت عنایات حضرت ولی‌عصر (عج) و با همکاری نیکوکاران و قضات شریف، آزاد شده‌اند.

مردم خیر و نوع‌دوست کشورمان در همین مدت با بخشش ۲۰ هزار و ۳۸۱ میلیارد تومان از بدهی این زندانیان، نقش بزرگی در بازگشت آنان به زندگی ایفا کرده‌اند. این حرکت سازمان‌یافته و سراسری، جلوه‌ای از ایمان، نوع‌دوستی و عمل به آیات قرآن کریم است؛ جلوه‌ای که هر سال گسترده‌تر شده و امید را به خانواده‌های بسیاری بازگردانده است.

فارس: برخورد مسئولان در برابر ستاد دیه چگونه است به‌ویژه مجلس شورای اسلامی، با توجه به اینکه بخشی از اقدامات ستاد دیه، به دنبال اصلاح قوانین است.

جولایی: یکی از دستاوردهای بزرگ و ماندگار انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران، تشکیل ستاد مردمی رسیدگی و کمک به زندانیان نیازمند است؛ نهادی که امروز با عنوان ستاد دیه کشور شناخته می‌شود.

این ستاد، نهادی مردمی است که بر پایه نظام، اصول، قوانین و آموزه‌های قرآنی و روایی فعالیت می‌کند و مأموریت آن کمک به آزادی زندانیان جرایم غیرعمد در سراسر کشور است.

جایگاه ستاد دیه در میان مسئولان و نهادهای کشور کاملاً شناخته شده است؛ به‌گونه‌ای که در مجلس شورای اسلامی نیز، از درِ ورودی تا صحن و کمیسیون‌ها، تمامی نمایندگان و کارکنان نسبت به فعالیت‌های این ستاد شناخت و همراهی دارند.

در این میان، دکتر محمدباقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی و از حامیان دیرینه ستاد دیه از آغاز فعالیت خود در دوران شهرداری تهران نیز توجه ویژه‌ای به این موضوع داشت. ایشان در همان زمان، همراه با همسرشان مبلغ یک میلیارد تومان برای آزادی زندانیان غیرعمد اهدا کردند و این حرکت، سرآغاز فعالیت گسترده‌تری شد.

پس از آن و در ادامه همکاری‌ها، با برگزاری بزرگ‌ترین همایش ستاد دیه در برج میلاد، چند هزار زندانی غیرعمد آزاد شدند و با مشارکت شهرداری‌ها و مردم نیکوکار، چند هزار میلیارد تومان کمک برای آزادی زندانیان جمع‌آوری شد.

امروز ستاد دیه به عنوان نمادی از مردم‌داری، نوع‌دوستی و عمل به تعالیم اسلامی در سراسر کشور شناخته می‌شود و همچنان با اتکا به همراهی خیرین و نهادهای مردمی، مسیر خدمت‌رسانی خود را ادامه می‌دهد.

فارس: با توجه به افزایش میزان بدهی های زندانیان بفرمایید که برنامه ستاد دیه برای آزاد سازی این افراد چیست؟

شمس: در حال حاضر حدود ۱۹ هزار زندانی غیرعمد در زندان‌های کشور حضور دارند که مجموع بدهی آنان به بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد.

طبیعی است که پرداخت چنین مبلغی از توان دولت و نهادهای عمومی خارج است. بر همین اساس، فرایند کاری ستاد دیه به‌گونه‌ای تنظیم شده که بخشی از بدهی این زندانیان از طریق گذشت شاکی و بخشی نیز از طریق دریافت حکم اعسار و بخش دیگر آورده خود زندانی و نهایتاً مانده بدهی نیز از محل کمک‌های مردمی تأمین شود.

به عنوان نمونه، اگر فردی یک میلیارد تومان بدهی داشته باشد، تلاش می‌شود تا حدود ۷۰۰ میلیون تومان آن از طریق اعسار کسر گردد و مابقی، یعنی حدود ۳۰۰ میلیون تومان، با مشارکت مردم و خیرین پرداخت شود تا زمینه آزادی وی فراهم آید.

نکته قابل توجه این است که با وجود شرایط سخت اقتصادی و معیشتی مردم، میزان کمک‌های مردمی به ستاد دیه هر سال افزایش یافته است. مردم در این مسیر از تنگناهای اقتصادی دلسرد نشده‌اند و هر کس به اندازه وسع خود یاری می‌رساند؛ از رفتگر شهرداری که ده هزار تومان نقدی اهدا می‌کند تا کارخانه‌داری که بخشی از سود سهام کارخانه خود را به حساب ستاد دیه واریز می‌کند.

مسئولان ستاد دیه تأکید دارند که بخش عمده کمک‌ها به این نهاد، از طریق همین کمک‌های خرد مردمی انجام می‌شود؛ کمک‌هایی که هرچند در ظاهر کوچک‌اند، اما در کنار هم توانسته‌اند هزاران زندانی غیرعمد را از بند رهایی بخشند و خانواده‌های بسیاری را دوباره گرد هم آورند.

فارس: منظور شما از گرفتن حکم اعسار چیست؟

شمس: آنچه برای ستاد دیه قابل توجه است، این است که متهم، واقعاً مرتکب جرم «غیرعمد» باشد و در عمل توانایی مالیِ پرداخت دیون را نداشته باشد. 

ستاد مردمی دیه پیش از هرگونه اقدام کمک‌رسانی، باید به‌صورت قطعی محرز کند که فرد مددجو «معسر» است.

تشخیص نیازمندی از دو طریق انجام می‌شود: یکی رأی قضایی مبنی بر اعسار و دیگری گزارش‌های میدانی تیم‌های تحقیقاتی که اغلب با همکاری نهادهایی مانند کمیته امداد انجام می‌شود تا از طریق بررسی محلی روشن شود که متقاضی واقعاً مستحق دریافت کمک است. در غیر این صورت ممکن است افراد غیر نیازمند وارد پرونده شوند و از امکانات ستاد بهره‌مند گردند.