امام صادق علیه‌السلام
به دلیل تبیین نظری فقه و دانش دینی رئیس مذهب خوانده می‌شود و اکنون ارائه
فقه روزآمد و کاربردی برای جامعه، از طریق ورود عالمانه و شجاعانه فقها به مسایل روز
است که می تواند مدافع فقه روزآمد برگرفته از مکتب امام صادق علیه‌السلام
باشد.
حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام به دلیل درگیری امویان
و عباسیان، توانست در حد وسیعی به توسعه فکری مذهب تشیع بپردازد. ایشان تحرک خاصی در
دنیای علم و فقه پدید آورد و شاگردان خود را وادار کرد شیوه تحقیق و بررسی و استنباط
را به‌کار گیرند و از قیاس برحذر باشند. ایشان با پایه گذاری فقاهت و فهم و صورت درسی
دادن به مسائل، باب مباحثاتی عظیم و پردامنه را گشود و با روشی که تعلیم می‌داد، از
آیات قرآن، احکام و قوانین اسلامی را بیرون کشید. ایشان باب اجتهاد را باز گذاشت و
آزاداندیشی را حتی در رویارویی با زنادقه ترویج کرد و این فضا تا زمان معاصر نیز ادامه
دارد.
چالش موضوع دیه
یکی از مسائلی مورد مباحثه اهل فن در طول سالهای اخیر قرار گرفته، مسئله
دیه است. در ماده 448 قانون مجازات اسلامی چنین آمده است «دیه مقدر، مال معینی است
که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی
که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است». این قانون در تعریف و مصداق محل اختلاف نظر
بین علمای دینی است. معیار محاسبه دیه در فقه صد شتر است و البته موارد دیگری را هم
شامل می‌شود که عبارتند از صد گاو، هزار گوسفند، دویست حلّه، هزار دینار و ده هزار
درهم . اما در سالهای اخیر، اعلام سالانه قیمت دیه براساس قیمت صد شتر مطابق فقه که
از سوی قوه قضائیه مطرح شده، با بروز پرسشهایی مطرح بوده و گاه زمینه ساز نقد رویکرد
فقهی شده است. فعالیت شرکت های بیمه در این زمینه و مبالغ دریافتی از صاحبان خودرو
و پرداختی به افراد صاحب دیه، پرسشها و حرف و سخن‌هایی را پدید آورده است. تا جایی
که برخی پیشنهاد دادند شرکتهای بیمه ای برای مدیریت قیمت شتر، به پرورش این حیوان روی
آورند.
علاوه بر مقدار دیه، تفاوتهایی که در باب دیه بین زن و مرد، بین مسلم و
غیرمسلم و یا تفاوت مبلغ بین ماههای حرام و غیر ماههای حرام از موضوعاتی بوده که
پذیرش آن برای بسیاری در جامعه راحت نیست.
استاد فقه در جستجوی راه حل فقهی
حجت الاسلام محمد سروش محلاتی، از استادان دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه
قم، آذر ماه سال گذشته در نشست فقه پژوهی «دیه» مطالبی را برای اولین بار مطرح کرد
که مورد نقد و توجه قرار گرفت و آیت الله جعفر سبحانی، از مراجع معظم تقلید، در خرداد
امسال با انتشار مطلبی به موارد مطروحه سروش محلاتی پاسخ داد.
سروش محلاتی در این نشست با بیان اینکه اصل مسأله دیه با توجه به نصّ قرآنی،
محلّ تردید نیست از «تقدیر دیه»، «اجناس برای مبنای تقدیر دیه» و «نوسان میزان دیه»
به عنوان مسائلی که باید حل شوند یاد کرد. در نظریه او، مقادیر دیه که در روایات تعیین
شده است، به عنوان حکم سلطانی از سوی پیامبر و ائمه علیهم‌السلام تلقی
می‌شود که
با توجه به شرایط عصر تعیین شده است، نه آنکه حکم شرعی باشد. نتیجه این دیدگاه می تواند
این باشد که امروز نیز حاکم شرع می‌تواند تدبیر دیگری برای برای تعیین مقدار دیه معین
کند.
سه راه حل وصله کاری
او در این نشست راه حل‌های مطرح شده طیف های مختلف را برشمرد. راه حل اوّل
این است که با توجه به شرایط زمانی خودمان و مصالح جامعه، مواردی را که تشخیص میدهیم
مشکلی وجود دارد، ترمیم کنیم و تصمیمی بر مبنای مصحلت بگیریم. راه حل دوم مورد اشاره
سروش محلاتی این بود که در این گونه موارد به سراغ حکم حاکم برویم و توقّع داشته باشیم
با حکم حاکم، تغییراتی در مقادیر دیه صورت بگیرد و راه حل سوّم، این که در برخی از
این مسائل تلاش کنیم و ببینیم اگر جای بحث و مناقشه در ادلّه هست، وارد بشویم و یک
بحث اجتهادی در این زمینه صورت بگیرد.
سروش محلاتی در این نشست تصریح کرد که این سه راه حل علاج کلی نیست و «جنبه
وصله کاری» در استنباط های فقهی را دارد.
از اختیارات نبی تا اختیارات ولی‌فقیه
وی در ادامه سخنرانی خود از یک راه حل جدید خبر داد و آن قراردادن فرض بر
این بود که گفته شود اصل دیه یک حکم شرعی است که در قرآن کریم هم آمده ولی تقدیر دیه،
جنبه شرعی ندارد و حکم الهی نیست. اینکه دیه باید از حلّه یمانی باشد یا از درهم و
دینار باشد، یا شتر و گاو باشد، اینها حکم شرعی نیست و توزیعی هم که نسبت به اعضا صورت
میگیرد و همین طور نسبت به جراحات، صورت میگیرد تقدیر شرعی نیست.
خوب، اینها تقدیراتی است که پیغمبر اکرم یا امیرالمؤمنین و ائمه
معصومین بر حسب اختیاراتی که شرع مقدس به آنها داده است جعل و وضع کرده اند و همین
اختیاری که برای حضرت امیر علیه‌السلام هست، بعد برای امام
مجتبی هم هست، برای امام حسین هم هست، برای امام صادق هم وجود دارد و آنها هم میتوانند
این تقدیرات را کم کنند، اضافه کنند و بر حسب آنچه تشخیص میدهند، مقرّر بفرمایند.
حالا در عصر غیبت هم تابع این هست که اختیارات حاکم اسلامی در عصر غیبت،
در چه حدّ و اندازهای باشد. اگر این اختیارات را از نظر سعه و ضیق، تابع اختیارات
معصوم قرار دادیم، می‌تواند توسعه در عصر غیبت هم پیدا بکند و الا تابع مبنایی است
که در بحث ولایت باید مشخص کرد.
سروش محلاتی می گوید «اگر این مطلب پذیرفته بشود، نتیجه اش این می‌شود
که هم آن اصول 6 گانه، مشکلش حل می‌شود، هم آن تقدیر کلّی، مشکلش حل می‌شود و هم آن
تفاوتهایی که در باب دیه بین زن و مرد، بین مسلم و غیرمسلم، مطرح است یا تفاوتهای
بین ماههای حرام و غیر ماههای حرام و امثال اینها همه اینها راه برای بحث در این
زمینه باز می‌شود و یک تغییر کلّی در بحث دیه اساساً اتفاق میافتد».
نقد آیت‌الله سبحانی
حضرت آیت الله جعفر سبحانی در خرداد 97 فرضیه سروش محلاتی پیرامون مقادیر
دیه در اسلام را نقد کردند. ایشان با بیان اینکه در دانش های بشری، برای تلاش‌گران
خط قرمزی وجود ندارد و سر و کار آنان با طبیعت و عوارض آن است عنوان کردند «فرضیه‌های
آنها در شناخت جهان، یک شرط بیش ندارد، و آن این که نباید با بدیهیات عقلی مانند امتناع
اجتماع نقیضین، در تقابل باشد. اما علوم وحیانی که به وسیله پیامبران معصوم به دست
ما رسیده است، بر دو نوع اصول منصوص و فروع مُستنبط است. در بخش نخست، ایجاد تردید
و شک و یا فکر دگرگونی در آنها روا نیست، زیرا یک نوع مقابله با وحی الهی است که مصون
از خطا می‌باشد. در بخش دوم که جنبه استنباطی دارد، راه برای نوآوری کاملاً باز است
و اختلاف در این مورد اجتناب ناپذیر است».
ایشان در ادامه با بیان اینکه رسول گرامی به حکم این که رئیس مطلق امت اسلامی
و از جانب خدا دارای ولایت خاصی است در موارد جزئی، برای گره گشایی، احکام قضایی و
به تعبیر صحیح تر احکام ولائی صادر نموده تا مشکل برطرف شود اضافه کردند «با توجه به
آنچه در باره تمایز احکام شرعی از احکام ولایی گفته شد می توان درباره روایات دیه به
روشنی قضاوت نمود».
دیه، حکم الهی مستمر است نه یک حکم ولایی موقت
آیت‌الله سبحانی با ذکر حدیثی از رسول اکرم درباره دیه اعتقاد دارد «دقت
در مضمون حدیث و تشقیق شقوق و بیان اقسام دیه از دیه نفس گرفته تا دیه اعضاء، و جراحات
وارده بر سر حاکی است که حضرتش در مقام بیان حکم الهی مستمر است نه حکم ولایی موقت
و لذا فقیهان اسلام همگان آن را حکم الهی تلقی نموده‌اند.جای دقت این جا است که تعیین
مقدار دیه از نظر دینار به وسیله خود حضرت رسول انجام گرفته است».
ایشان در ادامه با اشاره به اهمیت روایات و احادیث تصریح دارند «اگر ما
روایات چهارده گانه ای که فقط در وسائل الشیعه در مورد دیه انسان آمده است (با قطع
نظر از آنچه در مستدرک الوسائل یا جامع احادیث الشیعه وارد شده) همه را حکم ولایی و
موقت بدانیم، در این صورت باید صدها حدیث دیگر را که در وسائل الشیعه در مورد دیه اعضاء
و دیات منافع و دیات شجاج و جراح وارد شده است (و اساس همه را دیه نفس تشکیل می‌دهد)،
ولایی و قضایی و موقت بدانیم و با همه این روایات انبوه خداحافظی کنیم. آیا یک فقیه
ملتزم به اصول استنباط و تسلیم در برابر احکام الهی چنین جرأت پیدا می کند که همه را
کنار بگذارد و بعداً بنشیند و روی مصالح و مفاسد تنگ نظرانه انسان غیر معصوم، قانون
وضع کند».
اجتهاد کار آسانی نیست
ایشان در پایان نقد سخنان حجت الاسلام سروش محلاتی یادآور می‌شوند «به علاقمندانی
که گمان می‌کنند بر کرسی نوآوری نشسته‌اند یادآور می‌شوم اجتهاد و استنباط کار آسانی
نیست. در پایان نظر صاحب فرضیه را به روایتی که صدوق در فقیه و کلینی در کافی و یحیی
بن سعید حلی در جامع الشرایع با سند بسیار عالی نقل کرده‌اند، جلب می‌کنم. این روایت
معروف به روایت ظریف در دیه است، امیرمؤمنان در منشوری بسیار مفصل و گسترده مقدار دیه
اعضاء و منافع را بیان کرده است».
نمونه‌های متعددی در طول تاریخ از این گونه مباحثات وجود دارد و همین باعث
پویایی فقه شیعه شده است. شاگردان امام جعفر صادق علیه‌السلام با تکیه بر آنچه ایشان
پایه‌گذاری کردند به بحث در چنین مواردی می‌پردازند. اما به نظر می‌رسد ورود مجتهدانه
به مواردی از این دست که می‌تواند راهگشا برای مشکلات جامعه باشد ضروری و دارای اولویت
است.
سید مهدی موسوی تبار
انتهای پیام /